İktisat Nedir? | Bülten‘de bu hafta müşevvikler ve aşı konusu var. Soru şu: insanların aşı olmasını teşvik etmek için onlara parasal ödüller vermek iyi bir fikir midir?
Haftanın bağlantılarında da gözünüzden kaçmış olabilecek ilginç birkaç bağlantı paylaşacağım.
İyi okumalar!
Toplam okuma süresi: 8 - 10 dakika
Hayatın içindeki iktisat
Müşevvikler ve aşı
İnsanların aşı olmaya teşvik edebilir miyiz? İktisadi müşevvikler aşılama stratejisinin bir parçası olabilir mi?
Kaliforniya, insanları aşı olmaya teşvik etmek için bir aşı piyangosu düzenliyor. Program kapsamında aşı olanlar çekilişte yer almaya hak kazanıyor. Benzer bir uygulama Ohio'da da var. Bazı şirketler de çalışanlarını aşılanmaya teşvik için çeşitli ödüller veriyorlar. Houston'da bir hastane, aşı olan çalışanlarına 500 dolar bonus veriyormuş. Sırbistan da aşı olanlara 25 dolar teşvik veriyormuş.
Peki aşıyı böyle teşvik etmek iyi bir strateji mi? İlk bakışta, bu güzel bir strateji gibi görünüyor. Normalde aşı olmayacak biri, çekilişte 50 bin dolar kazanma ihtimalini düşünerek veya şirketin vereceği bonusu almak için aşı olmaya karar verebilir. Ama bu türden parasal müşevvikleri düşünürken, bunların olası diğer etkilerini de dikkate almak gerekiyor. En basitinden, aşıyı parayala veya piyangoyla teşvik etmenin aşı ile ilgili ne tür bir mesaj verdiğini düşünmekte fayda olabilir.
Mesela, davranışsal iktisatçı Uri Gneezy, aşılanmayı bu şekilde teşvik etmenin insanlara aşının riskli olduğu mesajını verebileceğini söylemiş. Benzer bir şekilde, geçen sene yayınlanan bir makalede parasal müşevviklerin aşıdan şüphe duyanları teşvik etmeyeceğini söylüyor. Neden? Aşıdan zaten şüphe eden kişinin, "eğer olmam için para veriliyorsa bu kötü veya zararlı bir şey olmalı" düşünmesine yol açtığı için.
Tek sorun, parasal müşevviklerin yanlış mesajı verecek olması da değil. Aşı için para vermek, etik açıdan doğru mu? Bunu da düşünmek lazım. Mesela, gelir durumu kötü olanlar parayı almak veya çekilişe katılmak için kendilerini aşı olmak "zorunda" hissedebilir. Diğer tarafta, gelir durumu iyi olanlar para konusunu düşünmeden aşı olup olmamaya özgürce karar verir. Aşı olmak iyi bir şey tabii ama konu bu değil. Kamu otoritesinin teşvik politikasını sadece düşük gelirliler için daha etkili olacak şekilde düzenlemiş olması.
Harvard Public Health Review'deki bir makalenin yazarı, bunun aşıda parasal müşevviklere karşı çıkmak için yeterli bir argüman olduğunu düşünüyor.
Bu konudaki bir başka yazı ise aşı olanlara para vermenin hem gereksiz hem de ters tepebilecek bir strateji olduğunu söylüyor.
Sırbistan'ın aşı teşvik programını tartışan bir başka makale de aynı kaygıları dile getiriyor.
Penn Medicine Center for Health Care Innovation'un yönetici David Asch ise, insanları zaten yapacakları bir şey için paraya teşvik etmenin iktisadi olarak etkin bir politika olmadığını söylüyor.
Daha detaylı bir argüman okumak isterseniz, Nisan ayında Journal of Medical Ethics dergisinde yayınlanan "What money can’t buy: an argument against paying people to get vaccinated" başlıklı makaleye bakabilirsiniz.
Bütün bunlara karşılık, kendisini davranış bilimci ve etikçi olarak tanımlayan hukuk profesörü Christopher Robertson ise doğru tasarlanmış bir müşevvik programının işe yarayacağını düşünüyor. Robertson'a göre bu konuda dile getirilen ahlaki argümanlar çok da güçlü değil. (Az önce bahsettiğim) Davranışsal iktisatçı Uri Gneezy de benzer bir şekilde, piyango veya para vermek dışında başka müşevvikler kullanılabileceğini düşünüyor. Mesela, yerel işletmelerde kullanılabilecek hediye kartları vermenin uygun olabileceğini söylüyor.
Bu konuda, "Paying Americans to Take the Vaccine - Would it Help or Backfire?" başlıklı çalışma metnine de bakmak isteyebilirsiniz. Bu çalışma, müşevviklerin işe yaradığını gösteriyor ama aynı zamanda da çok yüksek teşviklerin ters tepebileceğini söylüyor.
Gördüğünüz gibi, bu parasal müşevvikler konusu ilk bakışta görüldüğü kadar kolay bir konu değil. "Şu Ahlaksız İktisatçılar" başlıklı eski bir yazımda bu konuyu ele almıştım. Belki bakmak istersiniz. Özet şu: parasal müşevvikler bazen insanların gerçek motivasyonlarını olumsuz etkileyebiliyor. Mesela, iyi bir insan olduğunuz için veya yapılması gereken doğru şeyin bu olduğunu düşündüğünüz için kan vermeye gidiyor olabilirsiniz. Kan vermeyi parayla teşvik eden bir program, bu işi asıl yapma nedeninizi ortadan kaldırabilir ve daha az sıklıkla kan vermeye gitmenize neden olabilir. Bu "crowding out" veya "dışlama" etkisi, parasal müşevvikler kullanılan politikaların dikkatli bir şekilde tasarlanmasını gerektiriyor. Samuel Bowles, "The Moral Economy" başlıklı kitabında iktisat politikalarının "crowding out" etkisini dikkate alarak nasıl tasarlanabileceğini tartışıyor. Okumak isteyebilirsiniz.
Geçen haftalarda yayınlanan bir çalışma da bu konuda düşünmemize yardımcı olabilir, belki. Bazı alış verişler tiksindirici veya iğrenç (repugnant) olarak görülür. Bazıları ise sadece ve sadece yüksek fiyat karşılığı yapıldığında tiksindirici olarak algılanır. Tabii neyin normal, neyin iğrenç bulunduğu kültürden kültüre değişir ama örnek vermeye çalışayım. Mesela ayak parmaklarınızı satılığa çıkarırsanız, bu pek çok kişi tarafından yadırganır, iğrenç bulunur. Fiyatın az ya da çok olması bu değerlendirmeyi pek değiştirmez. Öte taraftan, tıbbi deneylere katılanlara biraz para verilmesi çoğu zaman normal karşılanır. Ne var ki, tıbbi deneylere katılanlara çok fazla para verilmesi bazı insanların yadırgadığı ve iğrenç bulduğu bir şeydir. Aynı şekilde, üreme ile ilgili piyasalarda, taşıyıcı annelik veya sperm bağışı karşılığında ödemeler yapılsa da, yüksek fiyatlar pek çok yerde yadırganır veya iğrenç bulunur. Yapılan yeni bir çalışma, insanların yüksek fiyatları iğrenç bulmasının hatta yasaklamak istemesinin temel nedenlerininden birinin insanların "yüksek parasal müşevviklere kanacak olması" endişesi ile ilişkilendirilebileceğini gösteriyor. Yani aslında sorun çok para ödenmesi değil, bu paranın insanları normalde yapmayacakları bir şey yapmaya teşvik etmek için ödenmes--ki burada teşvik etmek artık biraz "kandırmak" gibi algılanıyor.
Bizim için daha önemlisi ise şu: yapılan çalışma gösteriyor ki etikçiler ile normal insanlar arasında farklar olabilir. Yani etik uzmanlarının, ahlak felsefesi çalışanların ve tıbbi etik alanına gönül vermiş olanların kaygılarıyla normal insanların kaygıları örtüşmüyor olabilir. Çalışma, yüksek parasal teşvikleri iğrenç bulanların oranının, etikçilerle kıyaslandığında o kadar da yüksek olmadığını gösteriyor. Yani belki de "aşı için para verirsek, düşük gelirlilere eşit davranmamış oluruz, pratik olarak onları aşı olmaya 'zorlamış' oluruz" diyen etikçiler, bireylerin bu teşvikleri nasıl yorumlayacağını göremiyordur. Belki de aşı olma karşılığında parayı alan "bak bebek bezi kalmamıştı, şu parayla da onu alıp eve giderim" diyordur veya "bu parayı verdikleri iyi oldu, şurada oturup iki bira içeyim" diyordur... Özetle, parasal müşevvikler konusu güzel konu sayın izleyiciler.
Peki ben ne düşünüyorum? Zor soru! Birincisi, şirketlerin çalışanlarını aşı olmaya teşvik etmesinde bir sakınca görmüyorum. Düşünün, çalıştığınız şirket aşı olmanız için size üç gün ücretli izin verse fena mı olur? Öte taraftan, kamunun uygulayacağı bir teşvik programını daha dikkatlice düşünmek lazım. Zaten aşı olacaklar için sorun yok. Muhtemelen, "Hem aşımı olurum hem de devlet desteğini alırım; oh ne güzel!" derler. Ama zaten aşı olacakları için, bunlara para vermenin bir faydası da yok. Aşı olmayı teşvik politikasının başarısı, aşı olup olmamak konusunda kararsız olanları ne kadar teşvik ettiğine bağlı. Bunlar söz konusu olduğunda parasal teşvikler (veya piyango) aşıyla ilgili ek şüphe yaratabilir. Aynı maliyetle, aşı konusunda halkı bilgilendiren ve aşı olmayı özendiren kampanyalar yapılabilir belki. Misal, aşı olmanın toplumsal bir görev olduğu algısını oluşturmak, parasal müşevviklerden daha etkili olabilir. "Sadece kendim için değil, toplumun diğer bireylerini de korumak için aşı oluyorum" diye düşünen birinin aşı olma ihtimali daha yüksek olur gibi geliyor bana. Tabii bunlar bilimle alakası olmayan komplo teorisyeni aşı karşıtlarını ikna etmez ama olsun. Onlar için yapılacak çok bir şey yok.
Başka ne yapılabilir? Davranışsal iktisadın "dürtme" politikalarına başvurulabilir. Konu Freakonomics 'podcast'inde de ele alınmış. 'Podcast'in okuma listesinde ilgili makaleler yer alıyor. Bu çalışmalardan biri, "this is a reminder that a flu vaccine has been reserved for your appointment" şeklinde gönderilen bir hatırlatma mesajının oldukça etkili olduğunu bulmuş. Yani aşı olacak kişiye kendisi için bir zaman ve aşı rezerve edildiğini söylemek etkili olmuş. Bu çalışma, grip aşısı için ama Covid-19 aşıları için de böyle maliyetsiz dürtme politikalarına başvurmak aşılamada başarıyı arttırabilir.
Freakonomics'te verilen bağlantılar arasında, George Loewenstein and Cynthia Cryder'ın "Why Paying People to Be Vaccinated Could Backfire” başlıklı yazısı da var. Ben okuyamadım, belki siz bakarsınız.
Bu konuda daha çok okuma yapmak ve düşünmek lazım. Belki ilerleyen sayılarda daha detaylı ve sistematik bir şey yazarım. Belki de yazmam. Bakalım.
Batı nasıl zengin oldu?
Geçen haftanın en ilginç seminerlerinden biri, Joel Mokyr'in "Knowledge as a Source of the Great Divergence" başlıklı LSE semineriydi. Joel Mokyr'ın "A Culture of Growth: The Origins of the Modern Economy" başlıklı kitabını biliyor olabilirsiniz. LSE'ideki sunuşunda da kitabındaki bazı temel fikirleri aktardı. Sunuşu izlemek isterseniz, Facebook üzerinden izlemeniz gerekecek. Facebook'un video servisi pek iyi değil ama idare edin artık. Güzel sunuş.
Eğer, "Facebook'ta video hızını değiştiremiyorum, videoyu ileri geri almak, not tutmak zor oluyor" diyorsanız, şanlısınız. Hemen şu makaleye bakabilirsiniz. "Attitudes, aptitudes, and the roots of the great enrichment" (Mokyr 2021). (erişimi olmayanlar için, makalenin baskı öncesi versiyonunun bağlantısını verdim.) Bu makale, A. Bistin & G. Federico'nun derlediği güzel bir kitapta yayınlandı. Taptaze: The Handbook of Historical Economics (Elsevier, 2021).
Yaz zevzekliği ile konuyu günümüze bağlamam icap ederse, şunları söyleyebilirim. Joel Mokyr, iktisatçıların Adam Smith'ten beri cevaplamaya çalışıp da bir türlü tam cevaplayamadıkları sorunun ("milletlerin zenginliğinin kaynağı nedir?") bir versiyonunu cevaplamaya çalışıyor: Batı nasıl zengin oldu? İktisat ne diyor? Teknolojik ilerleme! Değil mi? Batı teknolojik ilerleme sayesinde zengin oldu! Bu kulağa hoş geliyor ama okuyanlar hatırlar, Jared Diamond "Tüfek, Mikrop ve Çelik" (1997) başlıklı kitabında bu soruyu, "Coğrafya!" diye cevaplıyordu. (Belgeseli de var, burada.) Diyordu ki, "teknoloji dediğiniz tüfek, mikrop, çelik! Ama batının neden teknolojisi vardı? Bir onu sorun bakalım! Neden? Çünkü coğrafya ve birbirini etkileyen daha bir çok şey! Ama esas olarak ve son kertede coğrafya!" Yine hatırlarsanız, Daron Acemoğlu ve James Robinson da "Ulusların Düşüşü" (2015) başlıklı kitaplarında, "Coğrafya olur mu canım ya! Şaka yapıyor olmalısınız! Ha ha ha! Asıl açıklama kurumlar! Kapsayıcı kurumlar!" diyordu. "Kapsayıcı kurumlar olmazsa belki kısa ve orta dönemde büyüme olur ama uzun dönemde kapsayıcı kurumlardır esas olan." İşte, Joel Mokyr da "A Culture of Growth"'ta (2018) diyor ki, "Kurumlar mı? Tabii güzel, canım kardeşlerim! Kurumlar iyidir! Ama ya kültür? Ya kültür? Kültürü göz ardı edebilir miyiz? Ha? Edebilir miyiz?!". Ve ekliyor, "Güzel kardeşlerim, 'bilime, bilgiye, öğrenmeye karşı tutum nedir?' Ben ona bakarım. Sonuçta kültürel inançlar bilim ve teknolojiyi etkiliyor mu? Etkiliyor!"
Evet, üç kitap, üç değişik neden: coğrafya (coğrafi avantajlar), kapsayıcı kurumlar (demokrasi, hukukun üstünlüğü vb.) ve kültür (bilime karşı tutum). Bahsettiğim yazarlar, her ne kadar kendi favori nedenlerini öne çıkarsalar da hepsi bir ölçüde bu üçünün batının nasıl zengin olduğunu açıklamamıza yardım edeceğini düşünüyor. Bu üç faktör, belki Türkiye'nin geleceğini düşünürken de faydalı olur. Hatta bence Türkiye işi şansa bırakmayıp her üç alanda da reformlar yapsın. Doğal kaynaklarını yok etmeyen, çevreye duyarlı bir büyüme stratejisi geliştirsin; Paris İklim Anlaşmasını falan imzalasın. Demokratik kurumları ve hukukun üstünlüğünü yeniden inşa etsin. Eğitimi ve bilimsel bilgiyi el üstünde tutan, eleştiriye karşı hoş görülü bir toplum olmak için elinden ne geliyorsa yapsın. Bunun tersini yapınca olmadığını, işlerin sarpa sardığını net bir şekilde gördük.
Haftanın bağlantıları
Geçen hatadan akılda kalanlar
Geçen hafta yine çok şey oldu. Çoğunu zaten biliyorsunuzdur. Ben birkaç haberi hatırlatayım.
Yine bir rezerv tartışması yaşadık. Cumhurbaşkanı, Merkez Bankası rezervlerinin 100 milyar dolar seviyesine ulaştığını söyledi ve Çinle bazı swaplar yaptığımızı açıkladı. Ancak, Merkez Bankası'nın swap hariç net rezervleri hala ekside görünüyor. Belki, "Merkez Bankası rezervleri nedir, nasıl hesaplanır?" bakmak istersiniz.
Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK), 2020 yılına ilişkin Gelir ve Yaşam Koşulları Araştırması sonuçlarını açıkladı. Türkiye'de zenginlerin toplam gelirden aldığı pay (eşitsizlik), yoksulluk ve yoksunluk oranları artmış görünüyor. "Hanelerin %59,3'ü evden uzakta bir haftalık tatil masraflarını, %37,3'ü iki günde bir et, tavuk ya da balık içeren yemek masrafını, %32,2'si beklenmedik harcamaları, %20,3'ü evin ısınma ihtiyacını, %58,0'ı eskimiş mobilyaların yenilenmesini ekonomik olarak karşılayamadığını beyan" etmiş!
TÜSİAD, Türkiye'de büyümenin sürdürülebilir olmadığını ve gelir dağılımında adaletsizliğin arttığını söyledi. Kurumsal yapıdaki bozulma ile ilgili endişelerini dile getirdi. TÜSİAD Yüksek İstişare Konseyi Başkanı Tuncay Özilhan şöyle demiş: “Son dönemde hepimizi kaygılandıran konu, hukuk devletiyle hiçbir şekilde bağdaşmayacak karanlık, karmaşık ilişkiler ağının mevcudiyetine ilişkin iddialar. Kamuoyu nezdinde dile gelen bu şüphelerin giderilmesi gerekiyor.”
Merkez Bankası, politika faizini sabit tuttu. Ben bu MB karar metinlerinin ne dediğini pek anlamıyorum, anlayanlar için şöyle demiş: "TCMB, fiyat istikrarı temel amacı doğrultusunda elindeki tüm araçları kararlılıkla kullanmaya devam edecektir. Enflasyonda kalıcı düşüşe işaret eden güçlü göstergeler oluşana ve orta vadeli yüzde 5 hedefine ulaşıncaya kadar politika faizi, güçlü dezenflasyonist etkiyi muhafaza edecek şekilde, enflasyonun üzerinde bir düzeyde oluşturulmaya devam edilecektir."
Wall Street Journal, Türkiye'nin kırılganlığını vurgulayan bir yazı yayınladı. Okumak isteyebilirsiniz. Mahfi Eğilmez de benzer temalı bir yazı yazmış: "Doları yükselten beklentiler ve sonuçları".
Deniz salyası sorunu sürüyor. Salya sorunu balık satışlarını da etkilemiş. AA bu haberi yaparken, çaktırmadan vatandaşı balık yemeye teşvik etmeye çalışmış ama bence siz sadece bilim insanlarını dinleyin.
İktisat öğrencileri için yeni iş alanı: diplomalarını zabıta memuru sınavına girmek için de kullanabilirler.
Karmaşıklık iktisadı
Karmaşıklık iktisadı nedir? Brian Arthur, Nature Reviews Physics'te konuyu ele almıştı. Yanlış hatırlamıyorsam ben de önceki bültenlerde paylaşmıştım. Timothy Taylor, Arthur'un yazısı ve karmaşıklık iktisadı ile ilgili kısa bir blog yazısı yazmış. Belki bakmak istersiniz.
Avrupa ve Türkiye
Avrupalılar, Türkiyeyi sorun ve tehdit unsuru olarak görüyormuş. Konuyla ilgili Euronews haberine bakmak isteyebilirsiniz. İlgili araştırma da burada.
Sakın Kaçırmayın!
21 Haziran Pazartesi günü saat 17:00'de Daron Acemoğlu, "Dünyada ve Türkiye'de Verimlilik Problemi" başlıklı bir sunuş yapacak. Özgür İktisat Açık Dersleri kapsamındaki bu sunuşu Zoom üzerinden izleyebilirsiniz. Kayıt olmak için sizi şöyle alalım
27 Haziran Pazar günü saat 21.00'de Timur Kuran "Tercih Çarpıtması: Rejimlerin Direnci, Kör Noktaları ve Çöküşü" başlıklı bir sunuş yapacak. Özgür İktisat Açık Dersleri kapsamındaki bu sunuşu Zoom üzerinden izleyebilirsiniz. Kayıt için sizi şöyle alalım.
Bitirirken...
Bu haftalık bu kadar. Okuduğunuz için teşekkürler.
Güzel bir hafta geçirmeniz dileğiyle,
Sevgiler,
N. Emrah Aydınonat