Türkiye'de Gelir Eşitsizliği
Gini katsayısı nedir? Türkiye'deki gelir eşitsizliği ile ilgili neler söylüyor?
TÜİK 2022 için gelir dağılımı istatistiklerini yayınladı ve 2022 için Gini katsayısını 0,415 olarak tahmin etti. Bu tahmine göre Gini katsayısı yıllar içinde yükselmiş. Peki nedir bu Gini katsayısı? Nasıl hesaplanır? Bakalım.
10 kişilik bir ülke
Konuyu elimden geldiğince basitleştirerek anlatmaya çalışacağım. Başlayalım.
10 kişiden oluşan bir ülke düşünün. Bu ülkedeki herkesin yıllık gelirini bildiğimizi varsayalım. Mesela bu ülkedeki kişilerin gelirleri aşağıdaki tablodaki gibi olsun.
Tabloda 1. kişinin geliri 5, 2. kişinin geliri ise 100. Tablo bu şekilde ülkedeki her kişinin gelirini gösteriyor ve sonunda da bu kişilerin toplam gelirini veriyor. Toplam gelir, 1000 birim.
Yoksuldan zengine sıralama
Bu ülkedeki gelir eşitsizliği konusunda biraz daha bilgi elde edebilmek için ülkedeki insanları gelirlerine göre küçükten büyüğe göre sıralayalım. 5 birim geliri olan en yoksul kişiyi tablonun en başına koyalım. 10 birim geliri olan en yoksul ikinci kişiyi ikinci sıraya yerleştirelim ve böyle devam edelim. Ortaya aşağıdaki gibi bir tablo çıkacak.
Bu çok küçük bir ülke olduğu için bir tabloda bütün herkesin gelirini görebiliyoruz. Ancak, milyonlarca kişinin olduğu bir ülkeyi bu şekilde bir tabloya sığdırmak mümkün değil. Bu sebeple, tek tek her kişiyi göstermek yerine, nüfusun belirli dilimlerini göstermeyi tercih edebiliriz.
Mesela, nüfusu %20'lik dilimlere ayırabiliriz ve en yoksuldan en zengine 5 nüfus dilimini bir tabloda özetleyebiliriz. Bunu bizim küçük ülke için yaparsak, ülkede toplam 10 kişi olduğu için her %20'lik dilime 2 kişi düşecek. Tablomuzdaki kişileri toplam 5 grup olacak şekilde gruplayalım. 1. ve 2. kişiler ilk grubu oluşturacak, 3. ve 4. kişiler ikinci grubu oluşturacak, vesaire. Daha iyi anlaşılması için aşağıdaki tabloda her grubun gelirini gölgelendirdim.
Nüfus dilimlerine ayırma
Şimdi her grubu birleştirelim ve her grubun toplam gelirini bir tabloda gösterelim. 1. ve 2. kişilerden oluşan grubun toplam geliri 15, 3. ve 4. kişilerinki 70, vesaire.
Yeni tabloda nüfusu %20'lik dilimler halinde görüyoruz. Bizim küçük ülkemizde her grupta iki kişi var ama gerçek ülkelerde her grupta yüz binlerce veya milyonlarca kişi olabilir. Önemli olan şu, artık ülkemiz çok kalabalık olsa da farklı gelir gruplarını tek bir tabloda gösterebiliriz.
Örnek ülkemizde, nüfusun en yoksul %20'lik kısmının toplam geliri 15 birim. En zengin %20'lik kısmın ise toplam geliri 500 birim. Arada bayağı bir fark var. Bu farkı göstermek için her nüfus diliminin toplam gelirden aldığı paya bakabiliriz.
Nüfus dilimlerinin toplam gelirden aldığı pay
Ülkemizin toplam geliri 1000 idi. En yoksul %20'lik kesimin geliri ise 15. Demek ki, en yoksul kesimin toplam gelirdeki payı binde 15 ya da yüzde 1.5. En zengin kısmın geliri 500 birimdi, yani en zengin nüfus dilimi, toplam gelir olan 1000 birimin tam yarısını alıyor: binde 500 veya yüzde 50. Şimdi bu yüzdeleri her grup için tek tabloda gösterelim.
Şimdi ülkemizdeki nüfusu toplam gelirden aldıkları paylara göre %20'lik dilimler halinde görebiliyoruz. En yoksul %20, gelirin sadece yüzde 1.5'luk kısmını alırken, en zengin %20, gelirin yarısını alıyor. Yine bu tabloda orta gelirlilerin de toplam gelirden aldığı payı görebiliyoruz: toplam gelirin %15'ini alıyorlar.
Bu tablo bize gelir eşitsizliği ile ilgili güzel bir özet sunuyor. Ancak, farklı ülke ve bölgelerdeki eşitsizliği karşılaştırabilmek için özet bir göstergemiz olsa iyi olabilir. Mesela, bu ülkenin mutlak eşitlikten ne kadar uzakta olduğunu gösteren bir ölçümüz olsa, farklı ülkeleri ve bölgeleri karşılaştırmamız kolaylaşabilir. Bu ölçü aynı zamanda bir yerde gelir eşitsizliğinin zaman içinde nasıl değiştiğini de kolayca görmemizi sağlayabilir. Gini katsayısı denilen şey işte bu işlere yarıyor.
Gini katsayısını hesaplayabilmek için birkaç manevra daha yapacağız. Sıkı tutunun :)
Lorenz eğrisi
Nüfusun her %20'lik kesiminin gelirini göstermiştik ya, şimdi o bilgiyi farklı bir şekle dönüştürelim. Yukarıdaki tabloya bakarak, nüfusun ilk (en yoksul) %20'lik kesiminin toplam gelirden aldığı payı söyleyebileceğimiz gibi, nüfusun ilk %40'lık diliminin gelirden aldığı payı da söyleyebiliriz.
İlk %20'lik grup, gelirden yüzde 1.5 pay alıyordu. İkinci %20'lik grup, gelirden yüzde 7 pay alıyordu. Bu iki grubu birleştirirsek, nüfusun %40'ının gelirden ne kadar pay aldığını bulabiliriz: 1.5 + 7 = 8.5.
Aynı hesaplamayı nüfusun %60'ının gelirden aldığı payı hesaplamak için de yapabiliriz. 1.5 + 7 + 15 = 23.5. Demek ki, nüfusun ilk %60'lık kısmı gelirinden yüzde 23.5 pay alıyor.
Nüfusun ilk %80'lik kısmının payı nedir? İlk 4 grubun gelirden aldıkları payları toplayacağız: 1.5. + 7 + 15 + 26.5 = 50.
Son olarak, nüfusun tamamının, yani %100'ünün, gelirden aldığı pay nedir? Cevap basit: %100
Şimdi bu bilgileri bir tabloda özetleyelim:
Önceki tablodan farklı olarak bu tabloda, nüfus dilimlerinin tek tek gelirden aldığı payları değil, birikimli olarak gelirden alınan payları görüyoruz. Bu tabloyu bir grafik yardımıyla özetleyebiliriz.
Bu eğriye Lorenz eğrisi deniyor (bkz. notlar).
Lorenz eğrisini çizerek, Gini katsayısını hesaplamaya çok yaklaştık ama biraz daha yolumuz var.
Hatırlayın, amacımız farazi ülkemizdeki gelir eşitsizliğini mutlak bir eşitliğe sahip referans bir ülke ile karşılaştırıp bir eşitsizlik ölçütü türetmekti. Amacımız bu olduğuna göre, "mutlak eşitliğin olduğu bir ülkede durum nasıl olurdu?" diye sorarak başlayabiliriz.
Mutlak eşitlik ülkesinde durum
Mutlak eşitliğin olduğu bir ülkede herkesin geliri eşit olurdu. Dolayısıyla, %20'lik nüfus dilimleri de toplam gelirden eşit pay alırdı. Yukarıda yaptığımız gibi, bu mutlak eşitliğe sahip ülke için de Lorenz eğrisini türetebiliriz. Aynı adımları takip edeceğiz. Herkesin geliri eşit olduğu için hesaplamalar basit. İlgili tabloları aşağıda bulabilirsiniz.
Herkesin geliri eşit olduğu için
nüfusun %20'si gelirin %20'sini,
nüfusun %40'ı gelirin %40'ını,
nüfusun %60'ı gelirin %60'ını,
nüfusun %80'ni gelirin %80'ini alacak.
Yani, mutlak eşitliğin olduğu ülkenin Lorenz eğrisi yukarıdaki şekilde gösterildiği gibi düz bir çizgi olacak.
Gini Katsayısı
Şimdi eşitliğin pek olmadığı birinci ülke ile mutlak eşitliğin olduğu ikinci ülkeyi karşılaştırabiliriz. Önce iki ülke ile ilgili verilere ve iki ülkenin Lorenz eğrilerine bir bakalım. Aşağıdaki görsel durumu özetliyor.
Şimdi farkları daha iyi görebilmek için iki Lorenz eğrisini karşılaştıralım. Aşağıdaki grafikte mavi çizgi mutlak eşitliğin olduğu ülkeyi, kırmızı çizgi de diğer ülkeyi temsil ediyor. Mavi ve kırmızı eğriler arasındaki çizgiler, eşitliğin olmadığı ülkenin mutlak eşitlikten her nüfus dilimi için ne kadar uzakta olduğunu gösteriyor.
Şunu söyleyebiliriz, kırmızı eğri mavi çizgiden ne kadar uzaksa, kırmızı eğrinin temsil ettiği ülke mutlak eşitlikten o kadar uzakta olacak. Ama farklı gelir grupları için uzaklıkların birbirinden farklı olabildiğini de bu grafikten görebiliyoruz. Yine de ülkenin tamamı için bir eşitsizlik ölçütü üretebiliriz. Yapmamız gereken şey, her gelir grubunun mutlak eşitlikten ne kadar uzakta olduğunu dikkate almak.
Bunu nasıl yapabileceğimizi görmek için aşağıdaki grafiğe bakın. Bu grafikte B, kırmızı eğrinin altında kalan alanı, A da mavi çizgi ve kırmızı eğri arasında kalan alanı ifade ediyor.
Yapmamız gereken şey, kırmızı eğrinin maviden ne kadar uzakta olduğunu gösteren A alanını, mavi çizginin altında kalan toplam alan (A+B) ile karşılaştırmak. A alanı, A+B'ye göre ne kadar küçükse, kırmızı eğrinin temsil ettiği ülke mutlak eşitliğe o kadar yakın demektir. A alanı, A+B'ye göre ne kadar büyükse, ülke mutlak eşitlikten o kadar uzak demektir.
Bize bunu verecek olan bir formül şu: A/(A+B). Yani, A alanın (A+B)'ye oranına bakabiliriz. İşte bu oran Gini katsayısı olarak biliniyor.
Gini katsayısı = A / (A+B)
Önce A+B'nin alanını hesaplayalım. Grafiğin her iki ekseni de 0 ile başlayıp 100 ile bitiyor. Yani grafiğin toplam alanı = 100 x 100 = 10000.
A+B alanı, grafiğin alanının tam yarısını oluşturuyor: 10000/2 = 5000.
Şimdi de B alanını hesaplayalım. Bunu yapmak için kırmızı eğriyi parçalara bölüp tek tek o parçaların alanlarını hesaplayabiliriz. Aşağıdaki grafiğe bakın.
b1 alanı bir üçgen. b2, b3, b4 ve b5 alanları ise yamuk. Tablodan kenar uzunluklarını biliyoruz, dolayısıyla b1 için üçgen, diğerleri için de yamuk alan formüllerini kullanarak toplam B alanını hesaplayabiliriz. Ben yanlış hesaplamadıysam, toplam B alanı 2670 birim ediyor.
A+B = 5000 idi. O zaman, A alanı (5000-2670=) 2330 birim olmalı.
Gini katsayısı = A / (A+B) idi. Artık onu da hesaplayabiliriz:
Farazi ülkemiz için Gini katsayısı = 2330 / 5000 = 0.4666
Ne yaptık? Farazi ülkemizin, mutlak eşitliğin olduğu bir ülkeden ne kadar uzakta yer aldığını bulduk. Tahmin edeceğiniz gibi mutlak eşitlikten uzaklaştıkça Gini katsayısı büyüyecek. Mutlak eşitliğe yaklaştıkça da küçülecek. Mutlak eşitliğin olduğu ülkede ise Gini katsayısı 0 olacak.
TÜİK Gelir Dağılımı İstatistikleri, 2022
Şimdi TÜİK gelir dağılımı istatistiklerine bakabiliriz.
TÜİK ilk paylaştığı tabloda, yukarıda yaptığımız gibi, nüfusu yoksuldan zengine sıralayıp, %20'lik nüfus dilimleri için her grubun toplam gelirden aldığı payı vermiş.
2012'de en zengin %20'nin toplam gelirin %46.6'sına sahipmiş, 2021'de ise toplam gelirden aldıkları pay %48'e çıkmış. Yani, ne olmuş? En zengin grup daha da zenginleşmiş! Bunun dışında kalan herkesin toplam gelirden aldığı pay küçülmüş. En yoksul daha da yoksullaşmış. Orta gelirlinin toplam gelirden aldığı pay düşmüş. Yani ekonomi 2013'den beri sadece zengine çalışmış.
Nüfusu %10'luk sıralı dilimlere ayırıp daha detaylı bir resim elde etmek de mümkün. TÜİK, bu veriyi de yayınlıyor. Yayınlanan veriden anlıyoruz ki, 2013'ten bu yana sadece en zengin %10'luk grup zenginleşmiş. Diğer herkesin toplam gelirden aldığı pay düşmüş. Yani, ekonomik gelişmeler, yüksek gelir gruplarının tamamının değil, sadece en zenginin işine yaramış.
Son olarak Gini katsayısına bakalım. Ne olmuş?
Tahmin edeceğiniz gibi, harcanabilir gelire göre bakıldığında Gini katsayısı da kötüye gitmiş. 2013'te 0.40 imiş, 2022'de 0.415 olmuş. Bireylere yapılan sosyal transferleri dışarıda bırakınca, tahmin edileceği gibi Gini katsayısı daha da kötüleşiyor. 2013'te 0.451 iken, 2022'de 0.487 olmuş. Kişilere yapılan sosyal transferleri dışarına bırakıp emekli ve dul-yetim maaşlarını dahil edersek, yine durum değişmiyor 2013'ten 2022'ye Gini katsayısı yükselmiş.
Gini, Türkiye ve Dünya
Tükiye'yi diğer ülkelerle şöyle bir karşılaştırmak isterseniz, aşağıdaki Dünya Bankası grafiği bir fikir verecektir.
Dünya Bankası'na göre Türkiye, Avrupa'da eşitsizliğin yüksek olduğu ülkelerden biri. Bizi Bulgaristan takip ediyor.
OECD verilerine göre de durum çok farklı değil.
Özetin özeti
Gini katsayısı, bir ülkede gelir eşitsizliğinin zaman içinde nasıl değiştiğini görmemize ve bir ülkedeki eşitsizliği diğer ülkelerle kıyaslamamıza imkan veren bir ölçüt. Mükemmel bir ölçüt değil elbet ama ne olup bittiği ile ilgili iyi bir fikir veriyor. Bu yazıda gördük ki, Türkiye'de eşitsizlik zaman içinde kötüye gitmiş ve Türkiye diğer ülkelerle kıyaslandığında da pek iyi durumda değil. Görünen o ki, ekonomi politikaları yoksula değil zengine çalışmış.
Notlar:
Orijinal Lorenz eğrisini (eksenler yer değiştirmiş şekilde) Max Otto Lorenz'in 1905 tarihli çalışmasında bulabilirsiniz.
Lorenz, M. O. (1905). Methods of Measuring the Concentration of Wealth. Publications of the American Statistical Association, 9(70), 209–219. https://doi.org/10.2307/2276207
Lorenz bu makaleyi henüz yüksek lisans öğrencisiyken yazmış.
Gini katsayısını, 1914 yılında yazdığı bir makalede İtalyan istatistikçi Corrado Gini ortaya atıyor ama 1921 yılına kadar İngilizce konuşan akademisyenlerin dikkatini çekmiyor. Gini, 1921 yılında yazdığı aşağıdaki makale bu durumu değiştiriyor.
Gini, C. (1921). Measurement of Inequality of Incomes. The Economic Journal, 31 (121), 124–125, https://doi.org/10.2307/2223319